U haremu Omerbašića džamije, najstarije i glavne gradske džamije u Baru, nalazi se i Derviš- Hasanovo turbe.
“Hasan-deda Šejh (? – oko 1610. Bar) je znameniti vjerski autoritet, kazil-baša. O njegovoj ličnosti ne zna se mnogo. Posebno se istakao u vjerskom misionarstvu (u prvim decenijama širenja islama, na južnom prostoru današnje Crne Gore). Umro je u današnjem Starom Baru, a na njegovom grobu je 1612. godine izgrađeno turbe.” (Istorijski leksikon Crne Gore)
Arheolog Omer Peročević navodi još da “…Hasan- derviševo turbe, pored Omerbašića džamije, nije tip otvorenoga baldahina nego ozidana konstrukcija, kao kuća, sa kupolom. Rađeno je od materijala iz Staroga grada. Nad vratima se nalazi rozeta – u stvari, to je solarni znak, znak Sunca, a na ulaznim vratima ukucani su natpisi na arapskom.”
U jednom od ranijih intervjua, glavni imam barskog Medžlisa, Mr. Mujdin ef. Milaimi, kaže: “…U turbetu se nalaze mezar, pokriven zelenim pokrivačem, i njegova vjerska kapa- ahmedija. Crvene je boje sa bijelim platnom i 350 godina je stara. Unutra je i mjesto za molitvu…”.
Međutim, prije 10-tak godina, grupa mladih džematlija, predvođena tadašnjim imamom Adem ef. Mustafićem, riješila je da preduzme akciju kojom bi svojim sugrađanima pokazala odlučnost u suprotstavljanju tzv. “širku” (idolopoklonstvo, op.a.) i “novotarijama”. Tako su jednog nedjeljnog prijepodneva, njih desetak, ušli u Hasan- Dedino turbe, sa mezara sklonili daske, prekrivač, turban, peškire… i sve to spalili. Zatim su zazidali prozor na kom su, obično, paljene svijeće i okrečili prostoriju u kojoj se nalazi mezar koji, kako kažu, nijesu dirali. Na kraju su postavili tablu sa natpisom da se “samo Allahu treba klanjati i Allaha moliti…”.
Mnogi mještani su bili ogorčeni tim svojevrsnim skrnavljenjem turbeta, a iz Islamske zajednice, osim pojedinačnih, kritički nastrojenih razgovora sa akterima ovog čina, nije bilo drugih reagovanja. Iako je o ovom događaju brujao cijeli grad, a Omerbašića džamija i Hasan- dedino turbe se nalaze pod zaštitom kao kulturno- istorijski spomenici, nije bilo reakcije državnih institucija, tako da je kompletan slučaj zataškan.
Prozor na turbetu je, ubrzo, razidan, a umjesto cigli montirana metalna ploča sa prorezom za ostavljanje novčanih priloga. Kasnije je i ta ploča uklonjena, a postavljena improvizovana metalna kutija za novac. I običaj paljenja svijeća je nastavljen…
Prema svjedočenju jednog džematlije iz susjedstva, koji se niz godina brinuo o turbetu, najviše ga je pogodilo uništavanje crvenog turbana, koji je odavao poseban miris i, bez obzira na njegovu viševjekovnu starost, bio veoma očuvan iako su daske iznad mezara bile u stanju raspadanja. U turbe je, inače, ostavljano dosta novčanih priloga kojim su podmirivani tekući troškovi, struja, krečenje…
Kao što je poznato, navodni vođa “akcije Turbe”, Adem Ef. Mustafić je prošle godine, pod još uvijek nerazjašnjenim okolnostima, stradao na sirijskom ratištu.
Publicista Željko Milović u knjizi “Bar s druge strane ogledala” piše: “…Za stare Barane je Hasan- Dedino turbe imalo poseban značaj. Predstavljalo je jednu vrstu svetilišta koje je pohođeno s vremena na vrijeme, naročito o Bajramu. Na njemu su utjehu naročito tražili nevoljnici i ubogi, ljudi ophrvani nesrećom… Zanimljivo, ali o čovjeku čiji je grob predmet hodočašća vjekovima unazad, malo se zna. Pouzdani su jedino podaci da je živio krajem 16. i početkom 17. vijeka i da je pripadao tzv. turkmenskim kzlbašama, redu šiitskih propovjednika koji su se opirali osmanskom uređenju turske imperije. Ime su kzlbaše (crvenoglavci) dobili po crvenim čalmama kojima su obavijali glave… Izvjesni Derviš Hasan pominje se i pri gradnji džamije u Podgradu 1723. godine, i to kao najveći donator, ali nije poznato radi li se o istom čovjeku… Istorijske činjenice su jedno, tradicija drugo. A običaj pohođenja Hasan Dedinog turbeta kao barskog svetilišta lagano izumire. Prije nekoliko godina je protiv običaja ustala i grupa mladih barskih hodža., te zazidala prozore na kojima se pale svijeće. Akcijom mjerodavnih, sve je vraćeno u prvobitno stanje…”
“Džamija Podgrad datira iz 1723.g. Prema natpisu na njoj, izgradilo ju je nekoliko uglednih građana, među kojima se posebno ističe Derviš Hasan, pa se i zove Derviš Hasanova džamija. Natpis je ispisao “mali majstor (ustad) Muhamed, sin Hasanov, 1135. po Hidžri, 1723.g. …” (B. Agović: “Džamije u Crnoj Gori”)
Da li je kaligraf Muhamed, koji se pominje, zapravo sin derviš- Hasana? Pretpostavka koju navodi Ž. Milović, da su Hasan- Deda i derviš Hasan ista osoba, malo je vjerovatna ako se uzmu u obzir dostupni datumi izgradnje Podgradske džamije (1723.) i Turbeta (1612.). Ali bi, s obzirom na uvriježeni običaj ponavljanja ličnih imena predaka, derviš Hasan mogao biti Hasan- dedin unuk…
Uglavnom, tokom 307. godina osmanlijske vladavine, u Baru je vođen aktivan duhovni život, a o prisustvu sufija govore brojni nišani u haremima ovdašnjih džamija i ostalih mezarja, kao i Škanjevića džamija sa musafirhanom, koja je prije nekoliko godina obnovljena sredstvima poznatih dobrotvora iz porodice Šabović.
Takođe je sačuvana i tzv. Tekijska česma, ispred Omerbašića džamije, koja predstavlja najstariji sačuvani spomenik iz tog perioda.
Čuveni osmanlijski putopisac Evlija Čelebija, ostavio je zapis i o Baru, koji je posjetio 1660.godine. Ne spominje Omerbašića džamiju, niti turbe. Međutim, to i ne mora imati neke veze, s obzirom da se njegov potpis nalazi na džamijama u Foči (Aladža i Musluk džamija), o čemu, takođe, nema potvrde u njegovim putopisima.
Natpis na ulazu u Turbe, jedva je čitljiv usljed naslaga kreča, kojim je bio premazan, kao i atmosferilija kojim je bio izložen u proteklom periodu.
Očigledno je riječ o salavatima (slavljenju) Božjem Poslaniku Muhammedu a.s.
Pismo je, prema harfovima koji su vidljivi, persijsko, kojim se služio i Evlija Čelebija, a pisano je i identičnim mastilom. Starost turbeta i vrijeme njegovog boravka u Baru, navode na smjelu pretpostavku da bi čuveni putopisac mogao biti autor ovog natpisa.
U prilog navedenom možemo navesti dio iz “Islamske epigrafike”, M. Mujezinovića:
“…1955. godine radila je jedna Komisija Zavoda za zaštitu spomenika kulture Narodne Republike Bosne i Hercegovine na ispitivanju prvobitne ornamentalne dekoracije Aladže džamije u Foči i tom prilikom je ustanovila da se ispod sadašnjeg krečnog namaza na zidu trijema ove džamije nalaze neki zapisi ispisani arapskim pismom. Daljnjim skidanjem toga krečnog premaza konačno sam pronašao i otkrio spomenuti zapis na perziskom jeziku, koji u potpunosti glasi: »Sefer kerdem beher šehri residem veliken inçunan cayi nedidem« što u prevodu znači: »Putovao sam i u mnoge gradove dohodio, ali ovakvo mjesto još nisam vidio«. Ove riječi su ispisane sasvim krupnim i neobično lijepim talikom na zidu trijema, desno od ulaza u džamiju i to na prostoru između prozora i zida portala, a na visini od 1,5 m od poda sofa. Zapis zauzima prostor od 75 cm, a visina slova je 20 cm. Zapis je ispisan murećefom (crnim mastilom) na bijeloj podlozi…
Potpis sa datumom jasno nam govori o tome da spomenuti zapis na perziskom jeziku potječe iz pera poznatog turskog putopisca Evlije Čelebije, koji je upravo 1664. godine boravio u Foči na svom drugom putovanju kroz Bosnu i Hercegovinu. Iz njegova putopisa saznajemo da je on 23 ramazana 1074 (20. aprila 1664.) pošao iz Beograda za Hercegovinu… Da je Evlija Čelebija imao običaj stavljati zapise na pojedine značajnije spomenike i Objekte koje bi posjetio nalazimo za to potvrdu i u samom njegovom putopisu… Nadalje iz zapisa vidimo da je Evlija Čelebija zaista bio dobar kaligraf…”
Dalju analizu natpisa na Hasan- Dedinom turbetu trebali bi, u svakom slučaju, preuzeti kvalifikovani stručnjaci. A, urgentno, koliko danas, preduzeti mjere na sanaciji i restauraciji pomenutog natpisa, jer sjutra, već, može biti kasno. U svakom slučaju, ukoliko bi se ova, moramo priznati smjela pretpostavka, pokazala tačnom, ovo bi, osim naučne senzacije, predstavljalo i svojevrsnu turističku atrakciju.